การศึกษาของไทยก่อนรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าอยู่หัวนั้น นอกจากการเล่าเรียนในวัดโดยมีพระภิกษุเป็นผู้สั่งสอนแล้ว เมื่อกุลบุตรนั้นได้ถวายตัวเป็นมหาดเล็กในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวหรือเจ้านาย ก็จะได้มีโอกาสศึกษาวิธีปฏิบัติราชการน้อยใหญ่โดยเรียนรู้จากการปฏิบัติจริง ดังเช่นที่จอมพล สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงษ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ทรงพระนิพนธ์ไว้ใน "ตำนานกรมทหารบกราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว" ว่า

 

 

 

 

 

          โรงเรียนภาษาอังกฤษที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดขึ้นในกรมทหารมหาดเล็กนั้น ได้เปิดการเล่าเรียนอยู่ได้ไม่นานก็ต้องเลิกล้มไป แต่ส่วนโรงเรียนไทยที่มีพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) คงเปิดสอนและเจริญรุ่งเรืองยิ่งขึ้น ในปี พ.ศ. ๒๔๒๖ "...จึงโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระตำหนักสวนกุหลาบเป็นโรงเรียนเรียกว่า "โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ" คงอยู่ในความปกครองของกรมทหารมหาดเล็กสืบต่อมา..."  ^[๒]

 

          ครั้นปี พ.ศ. ๒๔๓๑ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิตย์ ^[๓] เป็นข้าหลวงพิเศษเสด็จขึ้นไปเมืองนครเชียงใหม่เพื่อจัดการรักษาพระราชอาณาเขตทางเมืองนครเชียงใหม่ที่ต่อกับพม่าซึ่งเป็นอาณานิคมของอังกฤษ ขบวนเสด็จออกจากกรุงเทพฯ เมื่อวันจันทร์ เดือน ๑๑ แรม ๙ ค่ำ รัตนโกสินทรศก ๑๐๗ (วันที่ ๒๙ ตุลาคม พ.ศ. ๒๓๓๑) มีมหาดเล็กข้าในพระองค์ พระตำรวจหลวง และนายทหารตามเสด็จมาในคราวนั้นรวม ๒๖๒ คน

 

 

 

 

          พระกรณียกิจสำคัญเมื่อเสด็จถึงเมืองนครเชียงใหม่ คือ ได้ทรงจัดตั้งโรงเรียนหลวงสอนหนังสือไทยขึ้นในบริเวณตำหนักที่ประทับในบริเวณ "ที่ข้าหลวงพัก" ริมแม่น้ำปิงซึ่งปัจจุบันเป็นบ้านพักอธิบดีผู้พิพากษาภาค ๕ ดังปรากฏความตอนหนึ่งในรายงานกรมศึกษาธิการที่พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ ^[๔] อธิบดีกรมศึกษา ธิการนำขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๓๓ ว่า "...ที่เมืองนครเชียงใหม่นั้น พระองค์เจ้าโสณบัณฑิตย์ มีจดหมายมายังข้าพระพุทธเจ้าฉบับ ๑ ขออาจาริย์แลเครื่องเล่าเรียนขึ้นไปจัดตั้งโรงเรียนสอนวิชาเดกชาวเมืองนครเชียงใหม่แห่ง ๑..."  ^[๕]

 

          โรงเรียนที่พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิตย์ ทรงจัดตั้งขึ้นนั้นมีชื่อเรียกเป็นทางการว่า "โรงเรียนเมืองนครเชียงใหม่" จัดเป็นโรงเรียนมูลศึกษาสามัญชั้นต้นตามหลักสูตรของกรมศึกษาธิการ "...ให้นักเรียนรู้อักขรวิธีภายในปีเดียวหรือปีครึ่งเป็นอย่างช้า..."  ^[๖] มีหม่อมราชวงศ์จันทร์ บุตรหม่อมเจ้านภา ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงมหิศวรินทรามเรศ ซึ่งเดิมเป็นอาจารย์ไทยอยู่ที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบเป็นอาจารย์ใหญ่ และหม่อมหลวงตึก เป็นอาจารย์รอง เปิดการเรียนการสอนครั้งแรกเมื่อวันที่ ๒๐ มิถุนายน ร.ศ. ๑๐๙ (พ.ศ. ๒๔๓๓) มีนักเรียนในวันเปิดโรงเรียนทั้งสิ้น ๓๙ คน

 

          อนึ่ง ใน "รายงานการในกรมศึกษาธิการ ประจำปี จำนวน รัตนโกสินทร ศก ๑๐๘" ได้กล่าวไว้ว่า อาจารย์ใหญ่และอาจารย์รองของโรงเรียนเมืองนครเชียงใหม่นี้ "...ไม่ได้รับพระราชทานเงินเดือนในกรมศึกษาธิการ ด้วยได้รับพระราชทานอยู่กับกรมทหาร..." ^[๗] แต่โดยที่ไม่ได้ระบุไว้ว่า กรมทหารที่กล่าวถึงนั้น คือ กรมทหารรักษาพระองค์ ^[๘] ที่ตามเสด็จขึ้นมาจากกรุงเทพฯ หรือกรมทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์ ^[๙] ซึ่งโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบสังกัดอยู่ แต่เมื่อคำนึงถึงสังกัดเดิมของผู้เป็นอาจารย์ใหญ่แล้ว น่าจะอนุมานได้ว่า "กรมทหาร" ดังกล่าวน่าจะหมายถึงกรมทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์

 

          โรงเรียนเมืองนครเชียงใหม่ที่มีหม่อมราชวงศ์จันทร์ มหากุล เป็นอาจารย์ใหญ่นี้จะเปิดดำเนินการถึงเมื่อไรไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัด ในชั้นนี้คงพบหลักฐานแต่เพียงว่าเมื่อสิ้นเดือนมีนาคม ร.ศ. ๑๑๐ (พ.ศ. ๒๔๓๔) นั้นโรงเรียนนี้ยังคงเปิดสอนอยู่ ส่วนหลักฐานสำคัญอีกชิ้นหนึ่งคือ ใบบอกของพระยาทรงสุรเดช (อั้น บุนนาค) ข้าหลวงใหญ่รักษาราชการมณฑลลาวเฉียง ฉบับลงวันที่ ๒๗ กันยายน ร.ศ. ๑๑๓ (พ.ศ. ๒๔๓๗) ซึ่งมีความตอนหนึ่งว่า

 

 

[ ๑ ]  จอมพล สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังสีสว่างวงษ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงษ์วรเดช. ตำนานกรมหารบกราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, หน้า ๑ - ๙.

[ ๒ ]  เรื่องเดียวกัน, หน้า ๓๕.

[ ๓ ]  ต่อมาได้รับพระราชทานเฉลิมพระยศเป็น นายพันเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา

[ ๔ ]  ต่อมาได้รับพระราชทานเฉลิมพระยศเป็น สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

[ ๕ ]  หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.๕ ศ.๑/๑๒ หนังสือราชการ ปี ๑๐๙, ๑๑๑ เจ้าพระยาภาส การตัวแลราชการ. (๑๔ สิงหาคม ๑๐๙ - ๒๘ พฤษภาคม ๑๑๑).

[ ๖ ]  เรื่องเดียวกัน

[ ๗ ]  หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.๕ ศ.๑/๑๒ หนังสือราชการ ปี ๑๐๙, ๑๑๑ เจ้าพระยาภาส การตัวแลราชการ. (๑๔ สิงหาคม ๑๐๙ - ๒๘ พฤษภาคม ๑๑๑).

[ ๘ ]  ใน "ข่าวพระองค์เจ้าโสณบัณฑิตย์ เสด็จไปเมืองนครเชียงใหม่" ระบุว่า ในคราวนั้นมีทหารในกรมทหารรักษาพระองค์ (ต่อมาเปลี่ยนนามเป็น กรมทหารบกราบที่ ๒ มณฑลนครไชยศรี) เป็นนายทหาร ๓ และพลทหาร ๑๐๐ โดยเสด็จขึ้นมาจากกรุงเทพฯ พร้อมกับนายทหารจากกรมทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์อีก ๑๙ นายด้วย

[ ๙ ]  ปัจจุบันคือ กรมทหารราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

[ ๑๐ ]  หมายถึงหนังสือราชการของเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย

[ ๑๑ ]  ข้าหลวงที่ ๒ มณฑลลาวเฉียง ต่อมาได้เป็นปลัดกรมมหาดไทยฝ่ายเหนือ นามเดิม แย้ม เป็นบุตรพระจินดาจักรรัตน์ (เลื่อน) เจ้ากมกองแก้วจินดา

[ ๑๒ ]  หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.๕ ม.๕๘/๖๓ เรื่อง จัดนักเรียนฝึกหัดรับราชการมณฑลลาวเฉียง (๑ กรกฎาคม ๑๑๓ - ๑๙ ตุลาคม ๑๑๕)